گوهرسنگ زیرکن و انواع آن در بازار

زیرکن، گوهری باستانی و درخشان که اغلب با الماس اشتباه گرفته می‌شود، از جمله سنگ‌های قیمتی با تنوع رنگی خیره‌کننده و خواص نوری منحصربه‌فرد است. این گوهر زیبا، که سابقه حضور آن به میلیون‌ها سال پیش باز می‌گردد، جایگاه ویژه‌ای در دنیای جواهرات و علم گوهرشناسی دارد.

در این مقاله به بررسی جامع زیرکن، بازار فروش و نمونه‌های معروف این سنگ قیمتی خواهیم پرداخت و به نکات ایمنی در تراش آن اشاره می‌کنیم.

زیرکن تراش خورده در رنگ های مختلف

زیرکن چیست؟ خواص فیزیکی و شیمیایی

زیرکن (Zircon) یک کانی سیلیکاتی با فرمول شیمیایی ZrSiO4 است. این گوهر از سیستم بلوری تتراگونال تبعیت می‌کند و سختی آن در مقیاس موس بین 6.5 تا 7.5 متغیر است که آن را برای استفاده در جواهرات مناسب می‌سازد. از ویژگی‌های برجسته زیرکن می‌توان به درخشش (Luster) آدامانتین تا شیشه‌ای و پراکنش (Dispersion) بالا اشاره کرد که باعث می‌شود نوری که از آن عبور می‌کند، به رنگ‌های طیفی تفکیک شود و درخشش فوق‌العاده‌ای ایجاد کند. همین پراکنش بالا یکی از دلایل اصلی شباهت ظاهری آن به الماس است.

یکی از نکات مهم در مورد زیرکن، وجود عناصر رادیواکتیو (مانند اورانیوم و توریم) به مقدار کم در ساختار آن است. این عناصر به مرور زمان باعث تخریب ساختار بلوری زیرکن می‌شوند که به آن متامیکتیسم (Metamictization) گفته می‌شود. این پدیده باعث تغییر خواص نوری و چگالی سنگ می‌شود و زیرکن‌ها را به سه دسته: پر-متامیکت (High), نیمه-متامیکت (Medium) و کم-متامیکت (Low) تقسیم می‌کند. زیرکن‌های پر-متامیکت معمولاً کدرتر و با درخشش کمتری هستند.

زیرکن در طیف وسیعی از رنگ‌ها یافت می‌شود:

• بی‌رنگ: که به دلیل شباهت به الماس، بسیار محبوب است. به این نوع زیرکن گاهی اوقات “الماس ماتارا” (Matura Diamond) نیز گفته می‌شود.

زیرکن بی رنگ که به الماس ماتارا (Matura Diamond) معروف است 

• آبی: یکی از پرطرفدارترین رنگ‌ها، که اغلب با بهسازی حرارتی به دست می‌آید. این نوع زیرکن را با نام “زیرکن آبی استارلایت” (Starlight Blue Zircon) نیز می‌شناسند.

زیرکن آبی استارلایت (Starlight Blue Zircon)

• قهوه‌ای و قرمز-قهوه‌ای: رنگ‌های طبیعی رایج.
• سبز، زرد، نارنجی و صورتی: رنگ‌های کمتر رایج و بسیار با ارزش. به عنوان مثال، زیرکن‌های طلایی-نارنجی و قرمز-قهوه‌ای گاهی اوقات با نام “زیرکن سنامون” (Cinnamon Zircon) یا “زیرکن هایاسینت” (Hyacinth Zircon) شناخته می‌شوند.

انگشتری با نگین زیرکن سنامون (Cinnamon Zircon)

زیرکن هایاسینت(Hyacinth Zircon)

ارزش و بازار فروش گوهرسنگ زیرکن

بازار فروش زیرکن در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است. دلیل این امر، نه تنها زیبایی و درخشش خیره‌کننده آن، بلکه قیمت مناسب‌تر آن نسبت به الماس و سایر سنگ‌های قیمتی مشابه است. زیرکن‌های طبیعی و با کیفیت بالا، به خصوص انواع آبی (که اغلب با بهسازی حرارتی به دست می‌آیند و به آن “زیرکن آبی استارلایت” نیز گفته می‌شود)، بی‌رنگ (که جایگزین مناسبی برای الماس هستند) و همچنین نمونه‌های نادر سبز و نارنجی، از ارزش بالایی برخوردارند.

عوامل مؤثر بر ارزش زیرکن:

1. رنگ: زیرکن‌های آبی و بی‌رنگ مرغوب‌ترین رنگ‌ها هستند. رنگ‌های طبیعی مانند سبز و نارنجی نیز بسیار کمیاب و ارزشمندند.
2. خلوص (Clarity): سنگ‌هایی با حداقل ناخالصی و شفافیت بالا، قیمت بیشتری دارند.
3. برش (Cut): برش‌های ماهرانه که درخشش و پراکنش سنگ را به حداکثر می‌رساند، ارزش آن را افزایش می‌دهد. برش‌های زمردی، بیضی و گرد از جمله رایج‌ترین برش‌ها برای زیرکن هستند.
4. وزن (Carat Weight): مانند سایر سنگ‌های قیمتی، هرچه وزن زیرکن بیشتر باشد، ارزش آن نیز بالاتر است.
5. بهسازی‌ها (Enhancements): بسیاری از زیرکن‌های آبی با بهسازی حرارتی زیرکن‌های قهوه‌ای به دست می‌آیند. این بهسازی معمولاً پایدار است و به طور عمومی پذیرفته شده است، اما باید به خریدار اطلاع داده شود. زیرکن‌های کاملاً طبیعی و بدون بهسازی، اگر رنگ‌های زیبا و جذابی داشته باشند، ارزش بالاتری دارند.

کشورهای دارای بازار فروش قوی‌تر برای زیرکن:
زیرکن به دلیل زیبایی و قیمت مناسب در کشورهای مختلفی محبوبیت دارد، اما برخی کشورها و مناطق بازار قوی‌تری برای آن دارند:

• ایالات متحده آمریکا: به عنوان یکی از بزرگترین بازارهای جواهرات در جهان، تقاضا برای زیرکن‌های با کیفیت بالا، به خصوص زیرکن‌های آبی، در این کشور بالاست.
• کشورهای اروپایی (به ویژه انگلستان و آلمان): بازار جواهرات در اروپا نیز پذیرای زیرکن است، خصوصاً به عنوان جایگزینی برای الماس در طراحی‌های خاص.
• تایلند: این کشور نه تنها یکی از مراکز مهم فرآوری و برش سنگ‌های قیمتی از جمله زیرکن است، بلکه بازار داخلی و صادراتی قوی نیز دارد. زیرکن‌های آبی تایلندی شهرت جهانی دارند.
• سریلانکا : سریلانکا از منابع اصلی زیرکن در جهان است و بازار داخلی و صادراتی قابل توجهی برای انواع زیرکن، به خصوص رنگ‌های طبیعی، دارد.
• چین و سایر کشورهای آسیای شرقی: با رشد اقتصادی و افزایش علاقه به جواهرات، تقاضا برای سنگ‌های قیمتی متنوع از جمله زیرکن در این کشورها نیز در حال افزایش است.

استفاده از زیرکن به جای الماس در حلقه

بیشتر بخوانید

زولتانایت: گوهرسنگی از ترکیه

دو نمونه از جواهرات تاریخی معروف با زیرکن

در طول تاریخ، زیرکن به دلیل درخشش و “آتش” بالای خود، اغلب در جواهرات به کار رفته است. به خصوص در قرن‌های 19 و 20، زیرکن آبی و بی‌رنگ به عنوان جایگزینی محبوب و مقرون‌به‌صرفه برای الماس و یا در کنار آن در طراحی‌های پیچیده استفاده می‌شد. در اینجا دو نمونه از سبک‌های جواهرات تاریخی که زیرکن در آن‌ها به وفور یافت می‌شود، آورده شده است:

1. حلقه‌های ویکتوریایی با زیرکن آبی و الماس

(Victorian Blue Zircon and Diamond Rings)

در دوره ویکتوریا (۱۸۳۷-۱۹۰۱)، زیرکن آبی به دلیل رنگ جذاب و درخشش خیره‌کننده، به شدت مورد توجه قرار گرفت. بسیاری از حلقه‌ها، به خصوص حلقه‌های نامزدی و حلقه‌های کوکتل، با زیرکن آبی در مرکز و احاطه شده با الماس‌های کوچک طراحی می‌شدند. این حلقه‌ها نمادی از ظرافت و زیبایی آن دوران بودند و هنوز هم در مجموعه‌های عتیقه و بازار جواهرات وینتیج بسیار محبوب هستند.

2. آویزها و سنجاق‌های سینه ادواردین با زیرکن و مروارید

(Edwardian Zircon and Pearl Pendants/Brooches)

در دوره ادواردین (۱۹۰۱-۱۹۱۰)، سبک جواهرات به سمت ظرافت و استفاده از فلزات سفید مانند پلاتین و طلا سفید متمایل شد. زیرکن‌های بی‌رنگ و آبی اغلب در کنار مروارید و الماس‌های کوچک، در آویزهای ظریف و سنجاق‌های سینه با طرح‌های مشبک و توری‌شکل به کار می‌رفتند. این قطعات جواهر، با نورپردازی ملایم و درخشش زیرکن، جلوه‌ای شاهانه و اشرافی داشتند.

نکات ایمنی در گوهرتراشی زیرکن

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، زیرکن می‌تواند حاوی مقادیر بسیار کمی از عناصر رادیواکتیو مانند اورانیوم و توریم باشد. این موضوع در زیرکن‌هایی که دچار متامیکتیسم شده‌اند (یعنی ساختار بلوری آن‌ها تا حدی تخریب شده)، برجسته‌تر است. با این حال، به طور کلی، تابش رادیواکتیو از زیرکن‌های موجود در بازار جواهرات بسیار کم و در حد بی‌خطر برای استفاده روزمره است.

اما در مورد گوهرتراشی زیرکن، رعایت نکات ایمنی ضروری است:

• گرد و غبار: هنگام برش، سابیدن و پولیش زیرکن، گرد و غبار بسیار ریز تولید می‌شود. استنشاق طولانی‌مدت این ذرات، مانند هر نوع گرد و غبار معدنی دیگر، می‌تواند برای ریه‌ها مضر باشد. برای زیرکن‌هایی با رادیواکتیویته بالاتر، استنشاق این ذرات می‌تواند خطرات مربوط به تابش را نیز افزایش دهد.
• تماس پوستی: تماس طولانی‌مدت با گرد و غبار زیرکن نیز باید به حداقل برسد.
• حرارت‌دهی: فرآیند بهسازی حرارتی زیرکن که برای تغییر رنگ آن به آبی انجام می‌شود، باید در محیط‌های کنترل‌شده و با تهویه مناسب صورت گیرد، زیرا ممکن است گازها یا ذراتی آزاد شوند.

نتیجه‌گیری

گوهرسنگ زیرکن، با درخشش خیره‌کننده، تنوع رنگی بی‌نظیر و سابقه تاریخی طولانی، گوهری است که شایسته توجه بیشتری در دنیای جواهرات است. این سنگ قیمتی با ویژگی‌های نوری منحصربه‌فرد خود، نه تنها جایگزینی عالی برای الماس محسوب می‌شود، بلکه به خودی خود نیز از ارزش و زیبایی فوق‌العاده‌ای برخوردار است. با شناخت دقیق‌تر خواص و بازار آن، می‌توان به پتانسیل‌های نهفته این درخشش پنهان پی برد و از زیبایی آن در طراحی و ساخت جواهرات لذت برد. در عین حال، رعایت نکات ایمنی در فرآیند گوهرتراشی برای حفظ سلامت تراشکاران بسیار مهم است.

منابع

• GIA (Gemological Institute of America):  www.gia.edu
• Mindat.org:  www.mindat.org
• International Colored Gemstone Association (ICA):. www.gemstone.org
• American Gem Society (AGS). www.americangemsociety.org